Shared space

De Nederlander Hans Monderman (1945 - 2008) heeft shared space uitgevonden.

Foto van Wikipedia

Hij heeft ooit gezegd: “If we treat people like idiots, people will act like idiots”. Dus elkaar serieus nemen als partner in het verkeer is zijn uitgangspunt.

Door verkeersborden, belijning, verkeerslichten et cetera wordt een soort van schijnveiligheid gecreëerd. Shared space wil deze aanwijzingen weghalen. Daardoor ontstaat een ruimte waar de verkeersdeelnemers veel beter op elkaar moeten letten om ongelukken tegen te gaan. Ze worden gelijkwaardiger. Daardoor worden ze veel meer een partner in het verkeer. En met een partner ga je voorzichtig om. 

Shared space werkt op basis van vijf uitgangspunten:

1. De mens centraal: scheiding tussen verschillende manieren van vervoer verdwijnt
2. Eigen verantwoordelijkheid: mensen moeten zelf de risico's inschatten en naar handelen
3. Actieve betrokkenheid: shared space gaat over het proces dat begint bij ontwerp (en misschien nog wel eerder) tot en met oplevering en beheer. Shared space gaat verder dan de grenzen van vakgebieden
4. Ruimte met kwaliteit: het ontwerp past bij de situatie. Het is maatwerk waarbij communicatie en delen centraal staan
5. Gemengde functies: de openbare ruimte wordt gebruikt door verschillende doelgroepen. Menging is noodzakelijk en zorgt er voor dat de leefomgeving aantrekkelijk wordt om te verblijven.

http://www.youtube.com/watch?v=F553YXQ-WHY

De subjectieve veiligheid neemt af. De objectieve veiligheid neemt toe omdat de verkeersdeelnemer voorzichtiger en alerter moet (en wil) zijn. De ruimte moet gedeeld worden: shared space.

http://www.youtube.com/watch?v=G_QYNvJs-LU

Dat is meteen ook het bezwaar tegen shared space. Door de verlaging van de subjectieve veiligheid voelen gebruikers van de openbare ruimte zich onveiliger. In de krant De Gelderland werd dit samengevat als 'Schep verwarring en iedereen let op'. 

In Nederland zijn de principes van shared space op een aantal plaatsen (onder andere Haren en Drachten) toegepast. Maar ook in Duitsland, Engeland en Zweden zijn er toepassingen gerealiseerd.

Met shared space worden wegen niet meer enkel transportaders, maar onderdeel van de openbare ruimte. Dat verbetert, in combinatie met een goede inrichting, de leefbaarheid en de ruimtelijke kwaliteit. Een weg of rotonde wordt volgens de principes van shared space aangelegd met respect voor de historie van de plaats en de cultuur. Daarmee liggen er parallellen met placemaking. Zowel shared space als placemaking vallen terug op principes en ideeen van Jane Jacobs uit haar boek 'The death and life of great American cities' uit 1961.

Een uitgebreidere uitleg van shared space is te vinden in het rapport uit 2005 'Ruimte voor iedereen' van de provincie Fryslân.

Er is geen wettelijke verplichting om shared space toe te passen.

Er is geen wetgeving die de toepassing van shared space verplicht of verbied. Als een wegbeheerder shared space wil toepassen, dan kan dat. Daarbij moet worden voldaan aan de Wegenverkeerswet.

Wegenverkeerswet

De Wegenverkeerswet maakt in artikel 15 de wegbeheerder verantwoordelijk voor het in goede staat houden van de weg. De wegbeheerder moet veranderingen van de inrichting van de weg, regelen via een verkeersbesluit:

Artikel 15

1. De plaatsing of verwijdering van de bij algemene maatregel van bestuur aangewezen verkeerstekens, en onderborden voor zover daardoor een gebod of verbod ontstaat of wordt gewijzigd, geschiedt krachtens een verkeersbesluit.
2. Maatregelen op of aan de weg tot wijziging van de inrichting van de weg of tot het aanbrengen of verwijderen van voorzieningen ter regeling van het verkeer geschieden krachtens een verkeersbesluit, indien de maatregelen leiden tot een beperking of uitbreiding van het aantal categorieën weggebruikers dat van een weg of weggedeelte gebruik kan maken.

Verkeersbesluit

Een verkeersbesluit is nodig bij wijzingen aangaande:

• Verkeersborden
• Verkeerstekens op het wegdek
• Fysieke maatregelen

Shared space betreft altijd een combinatie van bovenstaande drie wijzigingen. Een verkeersbesluit wordt genomen door de wegbeheerder. Dat is altijd een overheid. Het verkeersbesluit is geregeld via de Wegenverkeerswet in artikel 18 en via het Besluit administratieve bepalingen inzake het wegverkeer in paragraaf 6 (artikelen 20 t/m 27).

Als er in een deel van de weg veranderingen ten behoeve van shared space wordt toegepast vraagt dit om een verkeersbesluit. Het verkeersbesluit vereist overleg met ondere andere politie. Een verkeersbesluit wordt gepubliceerd in de Staatscourant. Verkeersbesluiten zijn te vinden op de website Officiële bekendmakingen van de Nederlandse overheid.

Algemene wet bestuursrecht

Een verkeersbesluit is een besluit krachten artikel 1.3 van de Algemene wet bestuursrecht. In afdeling 3.4 van de Awb is geregeld dat de wegbeheerder vooroverleg moet voeren. Het besluit wordt gepubliceerd in een of meerdere huis aan huisbladen. Als het besluit wordt genomen door een tot de landelijke overheid behorend bestuursorgaan, is publicatie in de Staatscourant verplicht. 

Op de documenten die horen bij het verkeersbesluit, is de Wet openbaarheid van bestuur van toepassing. 

De Awb definieert een belanghebbende in artikel 1.2:

Artikel 1:2

1. Onder belanghebbende wordt verstaan: degene wiens belang rechtstreeks bij een besluit is betrokken.
2. Ten aanzien van bestuursorganen worden de hun toevertrouwde belangen als hun belangen beschouwd.
3. Ten aanzien van rechtspersonen worden als hun belangen mede beschouwd de algemene en collectieve belangen die zij krachtens hun doelstellingen en blijkens hun feitelijke werkzaamheden in het bijzonder behartigen.

Aansprakelijkheid wegbeheerder

De wegbeheerder kan aansprakelijk zijn voor een ondeugdelijke inrichting van de weg of voor slecht onderhoud. Het Burgerlijk wetboek boek 6 regelt dat in artikel 162:

Artikel 162

1. Hij die jegens een ander een onrechtmatige daad pleegt, welke hem kan worden toegerekend, is verplicht de schade die de ander dientengevolge lijdt, te vergoeden.
2. Als onrechtmatige daad worden aangemerkt een inbreuk op een recht en een doen of nalaten in strijd met een wettelijke plicht of met hetgeen volgens ongeschreven recht in het maatschappelijk verkeer betaamt, een en ander behoudens de aanwezigheid van een rechtvaardigingsgrond.
3. Een onrechtmatige daad kan aan de dader worden toegerekend, indien zij te wijten is aan zijn schuld of aan een oorzaak welke krachtens de wet of de in het verkeer geldende opvattingen voor zijn rekening komt.

Het Burgelijk wetboek schrijft in Boek 6 in Artikel 174 het volgende betrekking hebbende op verkeersveiligheid:

Artikel 6:174 BW

1. De bezitter van een opstal die niet voldoet aan de eisen die men daaraan in de gegeven omstandigheden mag stellen, en daardoor gevaar voor personen of zaken oplevert, is, wanneer dit gevaar zich verwezenlijkt, aansprakelijk, tenzij aansprakelijkheid op grond van de vorige afdeling zou hebben ontbroken indien hij dit gevaar op het tijdstip van het ontstaan ervan zou hebben gekend.

De beide artikelen van het Burgelijk wetboek leggen aansprakelijkheid bij de beheerder. De aansprakelijkheid begint bij een goed ontwerp en verplicht tot goed beheer van de openbare ruimte met haar opstallen. 

Weggebruiker

De weggebruiker is op grond van artikel 5 van de Wegenverkeerswet verplicht om zich verantwoordelijk te gedragen:

Artikel 5

Het is een ieder verboden zich zodanig te gedragen dat gevaar op de weg wordt veroorzaakt of kan worden veroorzaakt of dat het verkeer op de weg wordt gehinderd of kan worden gehinderd.

Dat raakt aan de kern van shared space. Als de weggebruiker zich niet verantwoordelijk gedraagt, dan is er sprake van een risicovolle situatie. Het ontwerp moet daar op gericht zijn.

Het handvat voor het opleggen van boetes door het OM wordt gegevens door het zogeheten 'Feitenboekje' (+ erratum). Daarin staat per soort overtreding aangegeven wat de boete is. Het 'Feitenboekje' wordt elk jaar vernieuwd. 

Een goed ontwerp

Een goed vooroverleg met de betrokkenen is noodzakelijk om een goed ontwerp te kunnen maken. Als de belanghebbenden kunnen instemmen met het ontwerp, heeft de beheerder redelijkerwijs gedaan wat noodzakelijk is om de aansprakelijkheid terug te brengen.

CROW heeft voor verkeersvoorzieningen binnen de bebouwde kom een handboek opgesteld: de ASVV 2012.  Door gebruik te maken van de ASVV 2012 voldoet de ontwerper aan de eisen om verkeersvoorzieningen te ontwerpen die voldoen aan gangbare standaarden. Met shared space wordt hier in een aantal gevallen van afgeweken. Zulke afwijkingen moeten met de belanghebbenden worden besproken en de argumentatie goed vastgelegd. Daarmee wordt de aansprakelijkheid beperkt. 

Voor shared space is een goed ontwerp cruciaal voor het goed functioneren van de openbare ruimte. Hierbij zijn álle verkeersdeelnemers relevant. Bij een ontwerp kunnen technieken van shared space zoals de placegame gebruikt worden om wensen en ideeën van weggebruikers te inventariseren en te analyseren. 

Ontwerp uitgangspunten

Het vereist flink wat kennis en ervaring om geen verkeersborden, belijning en verkeerslichten aan te brengen. Een goed ontwerp is cruciaal. De volgende documenten gaan in op de uitgangpunten vanuit verschillende belangengroepen zoals fietsers, slechtzienden, et cetera: 

• Karin Broer: 'Shared space en de fietser' (2008 in Fietsverkeer)
• Dick van Veen: 'Shared Space: een gedeelde maar ontoegankelijke ruimte?' (2010)
• Stichting Ommelanden: 'Shared space De veiligheid voor blinden en slechtzienden' (2011)

Het ontwerpproces in beschreven in:

• Noordelijke Hogeschool Leeuwarden: 'Shared space Het concept en zijn toepassing' (2011)
• Provincie Fryslân: 'Shared Space: Ruimte voor iedereen' (2005)
• Provincie Fryslân: 'Shared Space: van project naar proces' (2008)
• Provincie Fryslân: 'Shared space Ruimtelijke kwaliteit' (2008)

In Engeland wordt shared space toegepast. Het Engelse  'Department for transport'  een document uitgegeven dat helpt bij het ontwerpen van shared space:

• Department for transport: 'LTN 1/11 - shared space' (2011, in het Engels)

Verkeersveiligheid

Het doel van shared space is om een prettige en ook veilige omgeving te realiseren. Over de beleving van verkeersveiligheid (subjectieve verkeersveiligheid) zijn flink wat documenten beschikbaar. Enkele voorbeelden:

• Sanne Broekhof & Rinus Jaarsma: 'Shared space Kraakhelder door eenvoud' (2009)
• Maura Houtenbos: 'Expecting the unexpected' (2008)
• Rijkswaterstaat: 'Shared space: veilig of onveilig?' (2007)
• Stichting Ommelanden: 'Shared space Een ander perspectief op veiligheid' (2011)
• SWOV: 'Beleving van verkeersonveiligheid' (2008)

CROW heeft in publicatie 33 'Duurzaam veilig en shared space' uit 2011 handreikingen gegeven voor een veilige inrichting bij shared space.

http://www.youtube.com/watch?v=G_QYNvJs-LU

Gehandicapt en shared space

Vanuit het standpunt van gehandicapten kan shared space een aantal bezwaren inhouden. Hier dient bij het ontwerp terdege rekening mee gehouden te worden. De volgende film laat dit uitgebreid zien. De film duurt bijna een half uur en is in het Engels.

https://www.youtube.com/watch?v=NOObDPOSm-g&app=desktop

Voorbeelden van ontwerpen

Shared space is op een aantal plaatsen in Nederland en in Europa toegepast. Dit is mede gestimuleerd door een Europees project: MP4. Hieronder staat een aantal beschrijvingen van projecten die daar (deels) uit voortkomen:

• Mobycon: 'Grendelplein schetsontwerp shared space' (2011)
• Noordelijke Hogeschool Leeuwarden: 'Shared space Over het concept en zijn specifieke toepassing in Emmen' (2012)
• Share Foundation: 'Rijksstraatweg Haren' (2011)
• Share Foundation: 'Burgemeester Wuiteweg, Drachten' (2011)
• Share Foundation: 'Bremer Strasse, Bohmte DE' (2011)
• Share Foundation: 'Schwarzenburgstrasse König CH' (2011)
• Share Foundation: 'Shared space in Kirchhatten' (2013)

De volgende filmpjes laten voorbeelden zijn van projecten waar shared space is gerealiseerd.

http://www.youtube.com/watch?v=G1-fp4ZI3Lc

http://www.youtube.com/watch?v=wn2NfUH0G-Q

http://www.youtube.com/watch?v=3Wte5-_gCDQ

http://www.youtube.com/watch?v=i4LZiWZvLfk

http://www.youtube.com/watch?v=OcyZAy8DPb0

http://www.youtube.com/watch?v=qgYzyGvMqjo

En tenslotte kan shared space ook zonder planning uitgevoerd worden. Het volgende filmpje over verkeer in India laat dat zien.

http://www.youtube.com/watch?v=KnPiP9PkLAs

Evaluatie

Evaluatie hoort bij beheer. Maar het hoort ook bij de voorbereiding van het maken van een nieuw ontwerp. De gemeente Smallingerland heeft de ervaringen van 15 jaar shared space beschreven in het rapport 'De opbrengsten van 15 jaar shared space' (2013). 

Beheer van de leefomgeving die met behulp van shared space is gemaakt, is op één onderdeel anders dan regulier beheer: de belanghebbenden hebben een stem in het beheer. Als belanghebbenden aangeven dat het aanwezige shared space concept kan worden verbeterd, dan is het zinvol om die verbetering door te voeren. De ruimte is immers ontwikkeld met en vóór de belanghebbenden. 

Dat vraagt daarmee om monitoring. Dat is dan wel weer hetzelfde als met normaal beheer. De monitoring kan dan niet worden gedaan met beeldkwaliteit. Er is observatie nodig, evaluatie van onverhoopte ongevallen en mogelijk (aan te raden!) gesprekken met de belanghebbenden. Hier kunnen technieken van placemaking zoals de placegame, gebruikt worden. 

Documenten

Stichting Ommelanden heeft een checklist gemaakt voor shared space die alle projectstappen betreft.

• Stichting Ommelanden: 'Shared space Een checklist voor de evaluatie' (2011)

Evaluatie hoort bij beheer. De gemeente Smallingerland heeft de ervaringen van 15 jaar shared space beschreven in het rapport 'De opbrengsten van 15 jaar shared space' (2013). 

Shared space is gericht op veilig samen verblijven en op veilig verkeer in de openbare ruimte. Duurzaamheid in termen van CO2 en cradle tot cradle is daarbij eigenlijk geen thema. 

Duurzaamheid is evenwel tegenwoordig een onderwerp dat altijd meetelt. Daarom is het aanbevelenswaardig om duurzaamheid mee te nemen in het ontwerp en bij het beheer. De gebruiker zal niet anders willen.

Duurzaamheid zal dan ingevuld worden zoals beschreven in het beleid van de beheerder en zoals beschreven in de LIOR.

Shared space leidt in de meeste gevallen tot een betere doorstroming. Dat beperkt het ontstaan van CO2 en het verbranden van fossiele brandstoffen.

Shared space heeft concrete kosten en wat lastig calculeerbare opbrengsten.

Concrete kosten

Hieronder is een opsomming gemaakt van kosten die gemoeid zijn met shared space.

• Inventarisatie en analyse: allereerst een invenatisatie van de wensen, kansen en knelpunten. Daarna analyse van er speelt wat de mogelijke oplossingen zijn. De beheerder kan dat zelf doen of een adviseur inschakelen
• Ontwerp: op basis van de inventarisatie en analyse wordt een ontwerp gemaakt. Dat ontwerp wordt besproken, mogelijk meerdere keren, met de belanghebbenden. Dat leidt tot een defintief ontwerp dat gerealiseerd kan worden
• Realisatie: als het een grote aanpassing betreft, zal aanbesteed moeten worden. Hoe dan ook, de realisatie kost geld. Hierbij moet de communicatie niet worden vergeten
• Beheer: in de fase van beheer wordt de openbare ruimte onderhouden. Vanuit het principe van shared space is vragen aan de belanghebbenden hoe de beleving is, een logisch onderdeel van de monitoring. 

Opbrengsten

De opbrengsten van shared space zijn veelal minder concreet in cijfers te vatten.

• Verkeersveiligheid: onderzoeken laten zien dat de verkeersveiligheid verbetert. Dat vertaalt zich in lagere maatschappelijke kosten
• Doorstroming: doorstroming verbetert in de meeste gevallen. Ook dat leidt tot lagere maatschappelijke kosten
• Kwaliteit openbare ruimte: in plaats van een rotonde of een weg wordt de openbare ruimte een plek om te verblijven. Hogere kwaliteit en daarmee een plek om naar toe te gaan. Placemaking laat zien dat dit economische voordelen kan hebben
• Beheerkosten: als de belanghebbenden de openbare ruimte meer waarderen en er iets terugzien van wat ze zelf belangrijk vinden, zal men voorzichtiger zijn met deze plek. De beheerkosten tengevolge van vernielingen zullen lager worden.

De gemeente Smallingerland heeft de ervaringen van 15 jaar shared space beschreven in het rapport 'De opbrengsten van 15 jaar shared space' (2013). 

Shared space gaat er van uit dat alle verkeersdeelnemers gelijkwaardig kunnen participeren. In zowel de openbare ruimte als in het verkeer. Sommige verkeersdeelnemers zijn echter bepert. Denk aan slechtzienden en andere mensen met een handicap (zie hiervoor integraal toegankelijk). Shared space vergt zorgvuldige omgang hiermee en een goed ontwerp. Dat geldt ook voor de inpassing van fietsers en andere kwetsbare groepen. Zie verder 'ontwerp'.

Bij shared space staat participatie voorop. Dat betekent niet dat blind alle wensen van de belanghebbenden uitgevoerd moeten worden. Wel moeten ze worden meegenomen in het ontwerp en zo nodig beargumenteerd worden gewijzigd of weggelaten. De fase van raadpleging van de belanghebbenden is voor shared space essentieel. Hier kan bijvoorbeeld de placegame van placemaking voor worden ingezet. 

www.crow.nl

www.pps.org

www.sharefoundation.eu