Duurzaamheidscoach

Leiden is de enige gemeente in Nederland met een duurzaamheidscoach. Dat betekent dat de gemeente duurzaamheid écht serieus neemt. In 2015 heeft de gemeenteraad ingestemd met de 'Duurzaamheidsagenda 2016-2020' (2015). Voor de duurzaamheidscoach rust er een flinke verantwoordelijkheid op de schouders om de ambities van het bestuur vorm te geven. Tijd om van de coach te horen hoe dat gaat.

We spreken in maart 2016 met Eveline Botter. Zij is sinds enige tijd de duurzaamheidscoach van Leiden en vragen haar hoe je duurzaamheidscoach wordt? Eveline Botter: "Zelf noem ik mijn functie ook wel duurzaamheidsversneller. Je bent betrokken bij projecten die een impact op duurzaamheid hebben. En élk project heeft invloed op duurzaamheid. Dat kan veel impact zijn bij grote projecten, maar ook kleine projecten zijn relevant. Daarbij is bewustwording van de collega's het eerste doel. Het tweede doel is een daadwerkelijke verandering in gang zetten. Maar daar heb ik mijn collega's natuurlijk heel hard bij nodig."

Eveline heeft een technische achtergrond (bouwkunde en bouwfysica) en vertelt dat ze al lang bezig is met milieu en duurzaamheid. Die technische kennis is in overleggen nuttig om techniek en duurzaamheid aan elkaar te koppelen. Vanuit persoonlijke belangstelling is de betrokkenheid met duurzaamheid gegroeid. De functie van duurzaamheidscoach is eigenlijk vanzelf haar kant op gekomen.

Eveline: "Als coach moet je de organisatie goed kennen. Ik werk al 25 jaar voor de gemeente Leiden en weet de weg daarom goed te vinden. Ik weet wie ik moet hebben en weet hoe de politiek werkt. Dat is allemaal belangrijk om stappen te kunnen zetten."

Er zijn talloze mogelijkheden voor een gemeente om te verduurzamen. Hoe krijg je een gemeentelijk apparaat van meer dan 1.000 collega's in beweging? Eveline: "Dat lukt door kansen te laten zien. Verduurzamen betekent bij nieuwe projecten aan tafel zitten om in een zo vroeg mogelijk stadium, liefst in het ontwerp-stadium, mogelijkheden voor minder energiegebruik en minder afvalstoffen als het ware in te bouwen. Er zijn kansen genoeg maar je moet dat maar net weten. En daar help ik bij. Eigenlijk ben ik dus ook wel een beetje een kansen-coach." 

En bij die kansen zit een belangrijk deel van zowel de mogelijkheden als de lastigheid. De duurzaamheidscoach heeft brede kennis van duurzaamheid. Die kennis zet ze in om in projecten mogelijkheden aan te dragen. Eveline: "Dat is positief werk. Het heeft geen zin om voortdurend te zeggen dat dingen fout gaan en anders moeten. Als coach moet je coachen. Dat is helpen met praktische voorbeelden, met mogelijkheden die er zijn, dingen die wél kunnen. Ik ken meer dan 100 mogelijkheden om te verduurzamen. Da's logisch want dat is mijn vak. Die voorbeelden reik ik in overleggen aan. Dan bespreken we of één of hopelijk meerdere mogelijkheden haalbaar zijn. Als dat zo is, dan gaan we ze toepassen. We gebruiken daarbij de Leidse methode: van A tot en met E." 

De Leidse methode?? Dat roept meteen vraagtekens op. We willen meer weten.

Volgens Eveline is de Leidse methode eenvoudig: "Gewoon van A tot en met E." De letters staan voor:

• A: Actoren, wie zijn er bij betrokken? In veel gevallen zijn het ambtenaren (toevallig ook met een 'A') maar de gemeente helpt ook externe partijen waar men bij betrokken is en natuurlijk ook onze eigen inwoners en bedrijven. Actoren zijn ook collega-gemeentes en andere overheden
• B: Beleid, dat is wat nu op papier staat en dat is het richtsnoer waar we naar werken. Alle collega's van de gemeente Leiden worden geacht dit te betrekken in hun werk
• C: Coaching, dat is het werk wat Eveline Botter doet maar ook wat collega's (ook met een 'C') naar elkaar (moeten) doen
• D: Doen!!!! Praten is mooi en opschrijven is prachtig maar uiteindelijk gaan we duurzaamheid (ook met een 'D') doen!
• E: Evaluatie, Leiden evalueert haar duurzaamheids-initiatieven en houdt bij hoe ze vordert met haar duurzaamheidagenda. Uiteraard wordt er bijgesteld als dat noodzakelijk is. Evaluatie is een belangrijke motivatie om in te zetten op duurzaamheid. Eveline: "En ook educatie hoort hier eigenlijk bij". 

Eveline: "Duurzaamheid is een proces. Een proces van mindset, kansen zien en samenwerken. Duurzaamheid vraagt in projecten om op een integralere manier te bekijken." Integraal kijken. Dat klinkt nogal algemeen en vaag.

Foto: Bewegingssensor voor het dimmen van het licht op NS-station. Foto door Lex Stax

Eveline verduidelijkt: "Als je bijvoorbeeld openbare verlichting moet vervangen, is het logisch om aan LED-verlichting te denken. Dat is het meest energie-zuinig. Maar in de afweging nemen we nu ook mee of we de verlichting weg kunnen laten of flink kunnen verminderen. We gaan dan ook dimensioneren op een kleinere maat als dat kan. Technieken zoals dimmen en werken met sensoren zijn nu goed mogelijk. En reflectie of 'glow in the dark' in plaats van lampen kan soms ook. Hoe minder verlichting, hoe minder lampen geproduceerd moeten worden, hoe minder grondstoffen gebruikt worden, hoe minder onderhoudskosten en hoe minder kabels getrokken moeten worden. De besparing voor energie en grondstoffen maar ook qua kosten is dan al snel op minimaal drie punten bereikt. Dat is een andere manier van kijken. Als coach is het mijn taak om collega's en anderen op andere ideeën in te brengen."

Figuur: Glow in the dark. Foto: Brabant.nl

Externe partners

Ook met externe partners werkt dat zo. Eveline: "We zijn nu bezig met een sportvereniging die een zaal huurt die eigendom van de gemeente is. De verlichting moet worden vervangen. Daar willen we natuurlijk energiezuinige verlichting in hebben. De sportvereniging wil dat ook. Echter, de vereniging heeft de financiële middelen niet voor de investering. Dat vraagt om samenwerking met de sportvereniging, de beheerder van de sportzaal en met de afdeling financiën van de gemeente. Als Leiden kennen we een duurzaamheids-lening. Hierin fungeer ik als Haarlemmer olie." We corrigeren: "Je bedoelt Leidse olie!"

Eveline: "Als je dan bezig bent met zo'n lening, dan kunnen we meteen doorpraten met de sportclubs over andere duurzame mogelijkheden, met elkaar bespreken wat verduurzamen in de weg staat en daar een oplossing voor bedenken. En dat kan voor sportclubs, scholen, bedrijven, noem maar op." Leidse olie dus.

Samen met andere overheden wisselt de gemeente Leiden ook medewerkers uit. Zo gaan kennisuitwisseling en het delen van ervaringen gemakkelijk en zonder kosten. 

De actoren zijn de basis voor het Leidse beleid. Dat beleid voert de gemeente nu uit. De coach helpt de interne en externe actoren met hun projecten en vragen. Uiteindelijk gaat het om projecten te gaan dóen. En dan draait het natuurlijk ook om geld. Eveline: "Dat vraagt soms, eigenlijk best vaak, ook om andere arrangementen met financiering. Het zou mooi zijn om besparingen in euro's en ook energie en afval, die een afdeling bereikt snel zichtbaar gemaakt kunnen worden. Dat is nog best lastig want daar is onze boekhouding nog niet optimaal op ingericht. Ook is de financieringssystematiek van de gemeente niet echt optimaal voor het omgaan met langjarige investeringen en besparingen. We werken net als elke andere gemeente voornamelijk van jaar tot jaar en duurzaamheid vraagt juist om de lange termijn. Gelukkig heb ik creatieve en constructieve collega's die meedenken en ook uitgaan van de mogelijkheden. Binnen Leiden wordt steeds integraler gedacht en gewerkt." 

Leiden heeft in maart 2015 een Nederlandse primeur. Op 15 maart is door het Leidse College van Burgemeester & Wethouders de eerste lening voor duurzame investeringen voor scholen afgesloten. Eveline: "De toekomstige besparingen in bijvoorbeeld energiekosten, kunnen nu in de vorm van een lening worden verkregen bij de gemeente. Een bank verstrekt zo'n lening niet want het schoolbestuur is geen eigenaar van het gebouw. De gemeente is wél eigenaar en kan die lening dus wel verstrekken. Daarbij gebruiken de scholen en wij gebruik van de Wet voortgezet onderwijs, artikel 76 u (Red.: zie ook jurisprudentie uit 2007 en 2009 hierover). Met deze lening kunnen zo de investeringen in duurzaamheid worden gedaan door de school. En dat draagt bij aan een duurzame toekomst. Zo ontstaat motivatie bij de schoolbesturen om duurzaam te denken, en de leerlingen leren daar natuurlijk ook van."

Evaluatie

Leiden evalueert haar prestaties op structurele wijze. Zo wordt voor het beheer van de openbare ruimte wordt jaarlijks het rapport 'Beheren doen we samen' (2015) opgesteld. De doelen voor duurzaamheid heeft Leiden samengevat in 'We pakken door' (2015). 

Net als in andere gemeenten worden projecten beoordeeld of hun financiële merites. Duurzamere projecten brengen ook andere voordelen met zich mee. Leiden beoordeelt projecten daarom steeds integraler: ook de vermeden energiekosten spelen mee, meer duurzame energie, minder CO2-productie, minder grondstoffengebruik, minder afval, meer participatie, duurzaam beheer, klimaatadaptatie en social return. Het is allemaal onderdeel van het beleid dat de gemeente Leiden aan het uitvoeren is. 

Educatie

De 'E' van educatie doet Leiden ook. Door milieu- en natuureducatie probeert de gemeente Leiden aan scholieren duidelijk te maken hoe voedsel wordt geproduceerd en waar energie vandaan komt. Als mensen snappen hoe het werkt, zijn ze eerder bereid om mee te doen met verduurzamen. Dat ziet Leiden als een investering in de toekomst, de lange termijn. Educatie werkt volgens Eveline ook mee voor bijvoorbeeld sportverenigingen. Daar zien de jonge sporters de mogelijkheden en de kansen die ze op school gehoord hebben. Duurzaamheid bespaart kosten en draagt zo bij aan een gezonde vereniging. Eveline: "En zo leidt duurzame educatie tot betere sportmogelijkheden. Het draait om het zien van kansen."

De Leidse methode, van A t/m E, houdt de gemeente op koers en motiveert.

Maar de essentie is dat stappen gezet worden met duurzaamheid. De gemeente is traditioneel gericht op het vermijden van risico's. Leiden is daarin geen uitzondering. Dat is natuurlijk begrijpelijk. Duurzaamheid vraagt om het inzetten van technieken die nieuw zijn of waar slechts beperkte ervaring mee is. Dat brengt risico's en onzekerheden met zich mee. Het gemakkelijkste is dan om de oude wegen te blijven bewandelen.

Eveline: "Dan blijven we zitten waar we nu zijn. Gemak dient de mens, maar niet de duurzaamheid! Zo is aardwarmte een techniek die zich al lang heeft bewezen. Het inregelen van zo'n systeem kan lastig zijn. Dat zijn dan ook de verhalen die je terughoort. Over de energiebesparing heeft niemand het dan. Nieuwe situaties vragen om een nieuwe manier van denken. Als gemeente moeten accepteren dat er dan af en toe iets minder goed loopt. Leiden zet hierin stappen."

Continuiteit

Daarbij vervullen de ambtenaren een belangrijke rol. Eveline: "Als gemeente hebben we met de 'Duurzaamheidsagenda 2016-2020' een mooi en ambiteus beleid neergezet. Daar werken we met zijn allen hard aan om het realiteit te laten worden. Maar in 2020 kan de politieke samenstelling van de raad veranderen en daarmee ook de ambities met duurzaamheid. We moeten er voor waken dat de investeringen die zijn gedaan, dan niet worden weggegooid. Hier waken we als ambtenaren over de duurzaamheid en adviseren de politiek goed over hoe met duurzaamheid om te gaan. De ambtenaren zijn daarin de constante factor."

Duurzaamheidsfonds

Door middel van subsidies wil de gemeente Leiden snel resultaten bereiken als het gaat om energie. De gemeente Leiden heeft vanaf 2 januari 2016 een 'Subsidieverordening Duurzaamheidsfonds 2015-2018' voor het verkrijgen van een subsidie van 25% van investeringskosten voor duurzaamheid (een duurzaamheids-lening dus), met een maximum van € 5.000 bij het aanbrengen van:

• dakisolatie
• vloerisolatie
• gevel- of spouwmuurisolatie
• isolatieglas
• bodemisolatie
• zonneboiler

Los van bovenstaande opsomming geldt dat (overige) innovatieve duurzame ontwikkelingen afzonderlijk op hun merites worden beoordeeld. Hiervoor kunnen dus ook subsidieaanvragen worden ingediend. Ook zijn er subsidies voor de vervanging van geisers of gaskachels door HR107-ketels (een ketel met een rendement van 107%).

We vragen of subsidies de oplossing zijn? Eveline: "Nee natuurlijk niet. Soms wordt wel eens gezegd dat subsidies lui maken. De subsidies die Leiden geeft, maken de stap naar duurzaamheid gemakkelijker. Hopelijk wordt die stap dan sneller gezet en daalt de energiebehoefte van de totale gemeente. Op deze manier vullen we een stukje van ons beleid in."

Voorbeeldfunctie

De gemeente kan door haar eigen projecten veel bereiken. Ze heeft een voorbeeldfunctie. Eveline: "Dat is natuurlijk heel mooi. Maar dan moet je het ook over de breedte uitdragen. Wat je zegt moet je ook doen. We hebben ons eigenlijk verplicht de kansen te pakken. In projecten en in ons eigen gedrag. Dus fietsen als het redelijkerwijs kan, geen licht onnodig laten branden, gezond voedsel in onze bedrijfsrestaurants, kraanwater drinken in plaats van bronwater, grijs water gebruiken in plaats van leidingwater. We volgen zo goed mogelijk wat Urgenda heeft opgesteld." 

Figuur: Wat kan ik doen? Bron: Urgenda

Leiden beschouwt de eigen organisatie als een netwerk. In dat netwerk is veel kennis over duurzaamheid aanwezig. Veel zaken worden als vanzelf gedaan. Gewoon, omdat het logisch is om duurzaam te handelen. 

Maar de gemeente Leiden kan niet alles zelf oplossen. Eveline: "We zoeken ook in ons netwerk naar samenwerking. Dat betekent afstemmen en ideeën pikken bij andere gemeenten. Pikken is in dit geval toegestaan! We hebben het liever over 'duurzaam spieken'. Graag wisselen we kennis en ervaring uit met andere overheden. En we zoeken partners bij schoolbesturen, sportverenigingen, bedrijven et cetera. Het is echt netwerken."

Bedrijfsleven

Het bedrijfsleven speelt een belangrijke rol. Eveline: "Bij aanbesteden is duurzaamheid een belangrijk EMVI-criterium. Er liggen dus enorme kansen voor bedrijven, bij Leiden maar eigenlijk in heel Nederland, om door als bedrijf duurzamer te zijn dan een ander bedrijf zich te onderscheiden van andere bedrijven en projecten te winnen. Daar hoeven we als overheid geen subsidie-regels, wetten of normen voor te ontwikkelen. Dat is de marktwerking van duurzaamheid:  duurzamer = meer kansen. Als bedrijven duurzame(re) technieken hebben, dan horen we dat graag. Die gaan we zoveel mogelijk meenemen in onze projecten."

De coach

De duurzaamheidscoach is, behalve Leidse olie, vooral een netwerker, ideeëngenerator en motivator. Leiden loopt hierin voorop in Nederland. De Leidse methode is inspirerend voor andere organisaties!

Meer over Leiden en duurzaamheid: www.leiden.nl/themas/duurzaam2030